
NgÅ© hà nh, bản tÃnh ở giữa trá»i đất mà lưu thông bất táºn váºy, do đó gá»i hà nh.
Nghiên cứu mệnh lý, đầu tiên cần phải hiểu rõ ngÅ© hà nh là như thế nà o? NgÅ© hà nh tức là khà háºu cá»§a Xuân Hạ Thu Äông váºy, lưu hà nh ở giữa trá»i và đất, tuần hoà n không ngừng nghỉ, cho nên gá»i là hà nh.
Tà i Quan Ấn Thá»±c… là tên gá»i cá»§a Bát thần, cổ nhân lấy đó là m cÆ¡ sở đầu mối giúp cho việc há»c táºp ban đầu, bởi thế mà thuáºn lợi cho việc bà n luáºn là nh dữ. Nhưng luáºn sinh khắc, má»—i hà nh trong ngÅ© hà nh Ä‘á»u có chá»— thÃch nghi riêng, tÃnh chất không giống nhau, không thể bà n luáºn tổng thể được, nói Tà i Quan Ấn Thá»±c không bằng nói trá»±c tiếp ngÅ© hà nh cho tiện lợi, vì thế sách nà y chuyên luáºn ngÅ© hà nh, không nói đến Bát thần. Khà háºu trong bốn mùa, cổ nhân thay thế bằng Quẻ, gá»i tên là Quẻ khÃ, sau đến triá»u đại nhà Hán, má»›i thay đổi thà nh NgÅ© hà nh, sinh khắc, đặt tên gá»i Ấn Tỉ Quan Quỉ…(xem Tá» Bình Túy Ngôn), và  nói Quẻ khà gá»™p vá»›i phương vị khà háºu. Thá»i nay khi luáºn ngÅ© hà nh cÅ©ng cần phải thông hiểu vá»›i ý cá»§a cổ nhân.
Phương Bắc âm cá»±c sinh hà n, hà n sinh thá»§y. Phương Nam dương cá»±c sinh nhiệt, nhiệt sinh há»a. Phương Äông dương tán để tiết mà sinh phong, phong sinh má»™c. Phương Tây âm ngừng lại, lấy dung nạp mà sinh táo (khô), táo sinh kim; Trung ương âm dương giao hòa mà sinh ôn (ấm), ôn sinh thổ. NgÅ© hà nh tương sinh cÅ©ng là chá»— duy trì lẫn nhau, ngÅ© hà nh tương khắccÅ©ng là nÆ¡i hạn chế lẫn nhau, sá»± lưu luyến lẫn nhau như váºy gá»i là Hữu Luân (có luân thưá»ng đạo lÃ, thứ tá»± ná» nếp).
Lấy tên gá»i ngÅ© hà nh đại diện cho Xuân Hạ Thu Äông, phối hợp vá»›i phương vị, là xuất phát từ tá»± nhiên. Phương Bắc Hợi Tý Sá»u, là mùa Äông váºy. Phương Nam Tị Ngá» Mùi, là mùa Hạ váºy. Phương Äông Dần Mão Thìn, là mùa Xuân váºy. Phương TâyThân Dáºu Tuất, là mùa Thu váºy. Mùa Äông âm hà n là thá»§y, mùa Hạ dương nhiệt là há»a, mùa xuân dương hòa tán tiết là má»™c, mùa Thu khà hà n quét sạch thu liá»…m lại thà nh kim. Thổ không có vị trà riêng, tại trung ương mà gá»i ra bốn góc. Bốn góc chÃnh là Cấn (Sá»u Dần), Tốn (Thìn Tị), Khôn (Mùi Thân), Cà n (Tuất Hợi), tức là ranh giá»›i giao thoa cá»§a bốn mùa. Giao thoa cá»§a mùa Xuân và mùa Hạ, má»™c khà chưa hết, há»a khà đã tá»›i, khà pha tạp đó cÅ©ng gá»i là thuá»™c Thổ (Hạ, Thu, Äông cÅ©ng luáºn tương tá»± như váºy). Nếu thống nhất má»™t năm mà luáºn Thổ, đến tháng Ngá» Mùi là vượng nhất, ý nghÄ©a cÅ©ng là ở giữa trung ương váºy. Theo thứ tá»± tương sinh, cÅ©ng bởi sá»± duy trì lẫn nhau cho nên nối tiếp không ngừng nghỉ; cách vị trà là tương khắc, cÅ©ng chÃnh là ý nghÄ©a hạn chế lẫn nhau, vì thế “thịnh cá»±c tắc suy, phá»§ cá»±c tắc thái, vô vãng bất phụcâ€Â (NgÅ© hà nh cá»±c thịnh thì suy, chưa đến cá»±c thì nhiá»u, không Ä‘i thì không trở lại), đó là đạo trá»i, như luân thưá»ng đạo lý luôn không đổi, ngôn ngữ có trình tá»± nhất định váºy.
Nói đến tÃnh chất cá»§a ngÅ© hà nh, cÅ©ng chÃnh là nói ra hữu dụng tinh tế cá»§a nó, như tÃnh chất cá»§a thá»§y là TrÃ, tÃnh chất cá»§a há»a là Lá»…, tÃnh chất cá»§a má»™c là Nhân, tÃnh chất cá»§a kim là NghÄ©a. Riêng thổ chá»§ vá» TÃn, xem trá»ng sá»± khoan dung phúc háºu uyên bác, không chá»— nà o là không thể khoan dung, thá»§y dá»±a và o thổ mà chảy, má»™c nương nhá» mà sinh trưởng, kim không được thổ thì không thể tá»± sinh ra, há»a không đắc thổ thì không tá»± quay vá», tất nhiên giảm đầy thì coi như thông suốt, là m trống rá»—ng thì cho rằng sáng tá», bởi váºy ngÅ© hà nh Ä‘á»u phải dá»±a và o Thổ.
Từ tÃnh chất cá»§a ngÅ© hà nh mà suy ra sá»± hữu dụng cá»§a nó, tÃnh thá»§y lưu động, tượng cá»§a thá»§y là TrÃ; tÃnh há»a là ánh sáng, tượng là Lá»…; tÃnh má»™c dương hòa, tượng cá»§a má»™c là Nhân; tÃnh Kim nghiêm túc, tượng cá»§a nó là NghÄ©a; tÃnh Thổ chất phác, tượng cá»§a nó là TÃn, khi lấy NgÅ© hà nh phối hợp vá»›i NgÅ© thưá»ng thì có tượng trưng nà y. Con ngưá»i nắm lấy khà ngÅ© hà nh để sinh trưởng, theo thiên phú cá»§a ngÅ© hà nh mà hình thà nh cá tÃnh riêng cá»§a má»—i ngưá»i, cÅ©ng có Ä‘iểm tương đồng, giống như kim thá»§y Thương Quan thì ngưá»i đó tất thông minh tuyệt đỉnh; tÃnh há»a viêm thượng, sinh ở Äông Nam tất quyết Ä‘oán, hà nh động ngay, nếu ở Tây Bắc lại cẩn trá»ng kÃnh phục tuân theo lá»… nghi (xem Luáºn há»a bên dưới). Khúc trá»±c thà nh cách, tất nhiên là nhân ái sống thá». Do thiên phú má»—i ngưá»i mà suy ra tÃnh tình, kẻ hèn thì chẳng khác xa vá»›i vẻ bá» ngoà i. Thổ không có vị trà riêng, nên bốn mùa Ä‘á»u có sá»± hữu dụng cá»§a nó, kim thá»§y má»™c há»a Ä‘á»u dá»±a và o thổ mà tồn tại, song tÃnh thổ bởi má»™t chữ quá dà y trá»ng (vừa dà y vừa nặng) mà kém sá»± linh hoạt, váºy cần giảm sá»± đầy chặt cá»§a thổ, là m nó trống rá»—ng thì má»›i có thể đạt được lợi Ãch, cho nên dụng thổ phải dá»±a và o kim má»™c thá»§y há»a má»›i thà nh.
Mở rá»™ng đến hình sắc cá»§a ngÅ© hà nh, thá»§y mà u Ä‘en, há»a mà u Ä‘á», má»™c mà u xanh, kim mà u trắng, thổ mà u và ng. Cùng vá»›i sá»± biến đối thì mà u sắc má»—i hà nh không phải váºy, phải lấy mà u sắc chÃnh theo sinh vượng (Ä‘ang sinh vượng thì chÃnh khà đầy đủ, có thể thấy được mà u sắc chân chÃnh), Tá» Tuyệt thì hướng theo mà u sắc cá»§a mẹ (thá»§y là mẹ cá»§a má»™c, má»™c Tá» Tuyệt thì mà u Ä‘en; má»™c là mẹ cá»§a há»a, há»a Tá» Tuyệt thì mà u xanh; há»a là mẹ cá»§a thổ, thổ Tá» Tuyệt thì mà u Ä‘á»; thổ là mẹ cá»§a kim, kim Tá» Tuyệt là mà u và ng). Nói đến ngÅ© hà nh Tá» Tuyệt thì khà trở vá» gốc thì thấy mà u sắc cá»§a mẹ, phà m là con ngưá»i ta khi gặp phải khó khăn khổ sở, Ä‘á»u rên rÄ© gá»i mẹ, chÃnh là ý nghÄ©a nà y. Hình dáng trưởng thà nh tá»›i Quan đới (1) thì theo mà u sắc cá»§a vợ, (từ tuổi thanh niên đến khi già yếu là khoảng thá»i gian nương nhá» và o vợ). Bệnh Bại thì theo mà u sắc cá»§a Quỉ (nÆ¡i Bệnh, Bại là chốn cá»§a Quỉ vượng, khà thụ khắc thì quay vá» vá»›i Quỉ). Vượng, Má»™ thì theo mà u sắc cá»§a con (Vượng là phá»§ lên, Má»™ là nháºn và o, cho nên mà u sắc theo con); theo số há»c thì thá»§y 1, há»a 2, má»™c 3, kim 4, thổ 5; Sinh Vượng thì gấp đôi, Tá» Tuyệt thì giảm ná»a, từ ý nghÄ©a mà suy ra.
Mà u sắc ngÅ© hà nh, theo Sinh Vượng Tuyệt 12 cung mà biến hóa, Sinh Vượng là Trưá»ng sinh, Lâm Quan. Quan đới thà nh hình là Má»™c dục, Quan đới. Vượng Má»™ là Äế vượng, Má»™ khố. Bệnh, Bại là vị trà Bệnh và Suy; Tá» Tuyệt là vị trà Tá», vị trà Tuyệt gồm cả Thai, Dưỡng váºy. Số cá»§a ngÅ© hà nh, tức là con số cá»§a Hà Äồ váºy, lại lấy Sinh Vượng Tá» Tuyệt mà suy ra tăng hay giảm.
Nói đến vạn váºt dá»±a và o âm mà kết hợp dương, xung khà thì nên lấy bình hòa, thái quá và bất cáºp (không đủ) Ä‘á»u là trái đạo, bởi váºy nếu cao thì dùng ức chế là m cho bình phẳng, nếu thấp thì nâng lên cho cao, hoặc tăng thêm cho cái bất cáºp, hoặc là m giảm Ä‘i cho cái thái quá. Là bởi, cái quý ở sá»± Ä‘iá»u hòa, trở vá» vá»›i đạo trung dung, khiến cho sá»± tÃch lÅ©y không quá dư thừa mà cÅ©ng không quá thiếu thốn, chÃnh là ý nghÄ©a sâu xa cá»§a Tà i Quan Ấn Thá»±c Quý nhân Dịch Mã váºy. Hà nh váºn cÅ©ng váºy, lý thuyết mệnh lý như thế là nhá»› được quá ná»a rồi.
Âm dương má»™t chÃnh má»™t phụ, vạn váºt Ä‘á»u có âm dương, sinh trưởng đến thịnh, rồi đến suy lão bệnh tá», nhất khà tuần hoà n, chảy mãi không ngừng, do sinh rồi trưởng là dương, là m chÃnh khÃ, do thịnh rồi đến suy lão bệnh tá» là âm, là m thoái khà (tham khảo Tá» Bình Túy ngôn). à nghÄ©a cá»§a mệnh lý không ngoà i cái lý tăng, giảm là m cho vạn váºt trở lại con đưá»ng trung hòa, chẳng để dư thừa hay không đủ mà thôi. Tà i Quan Ấn Thá»±c là danh từ đại diện cho ngÅ© hà nh sinh khắc chế hóa, Quý nhân Dịch Mã được xếp và o chá»§ng loại Thần Sát cÅ©ng là do ngÅ© hà nh động tÄ©nh biến hóa mà có gá»i tên như váºy. Nguyên mệnh hợp ở đạo trung hòa, không đợi đến váºn má»›i phát, nguyên mệnh có khuyết thiếu thì nhất định phải chỠđến váºn trợ giúp, cát hung là nh dữ Ä‘á»u từ đó mà ra cả, lý lẽ cá»§a Tá» Bình không ngoà i những Ä‘iá»u đã nêu trên.
ST – PhongThuyThangLong